Aktualności

Krzyże i kapliczki w Blanowicach

Zlokalizowane tu krzyże i kapliczki znajdowały się lub znajdują na obszarze dawnych Blanowic, w tym na obszarze dzisiejszych Piecek. Piecki, jako folwark dawnego dworu Blanowice, przynależały „administracyjne” do Blanowic; w zapisie historycznym „Piecki att[inencja] – przynależność” Blanowice („Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie w 1783 r., wyd. II poprawione, Warszawa 2009).

„Krzyże stawiano z drzewa przy wioskach, drogach bardzo wysokie, a to, dlatego, żeby w miarę ugniwania w ziemi można je było wielokrotnie na nowo zakopywać, dopóki zupełnie nie zmalały. To zakopywanie i podpieranie starych krzyżów odbywało się zwykle po dniu zadusznym w jesieni” (Zygmunt Gloger – „Encyklopedia Staropolska”, Warszawa 1972, s. 108). Obecnie coraz trudniej w krajobrazie polskim spotkać drewniany krzyż przydrożny. W okolicach Zawiercia i Blanowic są tylko metalowe. Jeszcze w końcu lat 60. i w początku 70. można było ujrzeć pochylone, bądź już powalone drewniane krzyże, te zamieniano na metalowe, jak Krzyż Choleryczny na Gojach (zdjęcie 8), krzyż przy ul. Przyjaźni (zdjęcie 10) przed skrzyżowaniem z ul. Glinianą, także na ul. Wyspiańskiego w jego dawnym miejscu (zdjęcie 6a). Na ogół krzyże obsadzano drzewami, zwykle rodzimymi gatunkami.

Kapliczka na Kolonii obsadzona została kasztanowcami, również krzyż na ul. Wyspiańskiego – pozostały tylko kasztanowce, ponieważ krzyż, jako że był metalowy, skradziono. Kapliczkę przesunięto (zdjęcie 1), a właściwie wybudowano ją od nowa, kasztanowce zostały wycięte. Podobny los spotkał inne drzewa przy krzyżach. Te metalowe krzyże straciły indywidualizm, wydają się takie same, zunifikowane. Zapodziały gdzieś swoją „urozmaitość”, mimo że tkwią w krajobrazie przydrożnym i polnym.

Wprawdzie postawienie metalowego krzyża w miejsce powalonego, spróchniałego, w latach sześćdziesiątych, wymagało nieco odwagi. Wieść gminna później niosła „…że w nocy chłopy krzyż żelazny w Wierzbiu [zdjęcie 9], bądź na Gojach postawili”.
Krzyże stawiano z różnych powodów i w różnych czasach. Józef Burszta („Kultura Ludowa Wielkopolski”, Poznań 1964) podaje, że „genezą tych przedmiotów kultu było życzenie wypowiedziane w roku 799 przez papieża Leona III, by chrześcijanie stawiali krzyże na rozstajach dróg”. Dalej wywodzi, że „od krzyży drewnianych stopniowo zastępowanych kamiennymi, rozwój form szedł w kierunku kapliczki z niszą zakończonej daszkiem, która przekształciła się w kapliczkę ozdobioną na szczycie krzyżykiem”.

Najwięcej krzyży przydrożnych i kapliczek postawiono w Polsce w XVII wieku, w czasach kontrreformacji. Kościół propagował stawianie krzyży i budowę kapliczek, jako świadectwa wiary. Inny powód stawiania krzyży to wojny, szczególnie okres potopu szwedzkiego, wojen napoleońskich, Wiosny Ludów oraz czas po uwłaszczeniu chłopów. Nie ma krzyża, który powstałby przypadkowo – każdy do czegoś nawołuje, przypomina o jakimś zdarzeniu. Taką rolę pełni Krzyż Choleryczny na Gojach. Krzyże, figury, kapliczki stoją najczęściej w miejscach, które wiążą się z pamiętnym wydarzeniem czy wiarą w błąkanie się istot nadprzyrodzonych na rozstajach dróg, aby zło nie miało dostępu do wsi. Krzyże stawiano nie tylko z pobudek sakralnych, choć spełniały także funkcje kultowe. Wokół nich ogniskowało się życie religijne.

Stawianie krzyży było też motywowane wierzeniami ludowymi – krzyż miał moc „oddemonienia” miejsca, w tym przypadku rozstaju dróg, a także miejsc granicznych, w których wedle wierzeń działały siły nieczyste. Takim miejscem była miedza, granica wsi, most, ścieżka, czy też sama droga lub skrzyżowanie dróg. „Drogi były niczyje, stąd łatwy dostęp demonów do tych miejsc. Krzyż miał też wywierać presję na zjawiska przyrodnicze, chronić przed niespodziewanym gradobiciem czy ulewnym deszczem. Taki przydrożny krzyż czy kaplica spełniały także rolę punktów orientacyjnych w terenie, zwłaszcza zimą. Krzyże, kapliczki tworzyły oswojoną przestrzeń sakralną, która obejmowała przestrzeń wsi, zagrody, czy też parafii” (Arkadiusz Studniarek, „Demonologiczne aspekty kultury ludowej”).

W Wielką Sobotę pod krzyżami i kapliczkami święcono pokarmy. W Blanowicach miało to miejsce od dawna, najpierw pod krzyżem w miejscu, w którym wybudowano kaplicę, czyli wieżę, taką jak dzisiejszym kształcie, do niej dobudowano nawę w latach 1947-1948, w 1989 roku kaplica stała się kościołem parafialnym.

Ta kapliczka powstała w 1864 roku, jako kaplica dziękczynna, dar za odzyskaną wolność i ziemię, którą chłopi z Blanowic zostali obdarowani z mocy carskiego ukazu. Nie jedyny to przypadek w Polsce, gdzie stawiano takie dziękczynne krzyże i kapliczki po 1864 roku. Wcześniej w miejscu kapliczki stał duży drewniany krzyż, a przed nim ławki. Tu odprawiano nabożeństwa majowe oraz msze. W kaplicy znajduje się figura św. Jana Nepomucena – podarowana została ona przez Wincentego Makiełę w dowód wdzięczności Bogu za szczęśliwy powrót z carskiego wojska.

Natomiast kapliczka wybudowana przez Okupników na Kolonii ma również charakter dziękczynny. Powstała w latach osiemdziesiątych XIX wieku jako podziękowanie za szczęśliwe zagospodarowanie ziemi zakupionej po parcelacji Dworu Blanowskiego i szczęśliwe zamieszkanie w nowym miejscu. W niszach kapliczki znajduje się figura Matki Boskiej. Z przekazu ustnego wynika, że podczas kopania fundamentów pod kapliczkę natrafiono na kości ludzkie, które prawdopodobnie należały do żołnierzy Wielkiej Armii cesarza Napoleona. Kaplice postawiono przy „Trakcie Wielkim Zwyczajnym”, takie oznaczenie ma ta droga na Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego. W okresie przed Wniebowstąpieniem Pańskim święcono pola, aby zapewnić urodzaj. Chodzono wówczas z procesjami po granicach oznaczonych krzyżami. Krzyż pełnił bowiem także funkcję swoistego znaku granicznego wsi.

Na św. Jerzego, gdy zwyczajowo wypędzano bydło na pastwiska, pędzono je pod krzyż i święcono. Poświęcenie miało zapewnić gospodarzom zdrowie i pożytek z bydła. Dzień 23 kwietnia to też dzień św. Wojciecha – dzień wypędzania bydła na pastwiska – stąd i przysłowie „Na św. Wojciecha kobyla pociecha”. Być może takim miejscem w Blanowicach były Ściegienki, a raczej miejsce, w którym stał nieistniejący krzyż na ulicy Blanowskiej.

1. Kapliczka stojąca dzisiaj na Kolonii, do czasu poszerzenia drogi stała kilkanaście metrów dalej na południe. Wybudowali ją okupnicy –mieszkańcy Koloni w latach 80. XIX wieku, jako podziękowanie za szczęśliwy pobyt i zamieszkanie oraz zagospodarowanie się w Blanowicach. Pierwotnie kapliczka wybudowana była z kamienia wapiennego, otynkowana, zwykle malowana była w kolorze ultramaryny, dach czterospadowy, wnęki na figurę Matki Boskiej. Obecnie kaplica ma zbliżony kształt. Na ścianach siding. Lokalizacja: 50 st. 30, 26 min. 12 sek. N i 19 st. 27, 41 min. 49 sek. E. Po prawej stronie, widok kapliczki przed przeniesieniem w obecne miejsce i przed pokryciem ścian sidingiem.

2.Prawdopodobnie (oznaczenie kapliczki na „Karcie Topograficznej” trudno czytelne) nieopodal miejsca, gdzie stoi obecnie kapliczka, w pierwszej połowie XIX wieku u zbiegu Traktu Wielkiego Zwyczajnego (ul. Wyspiańskiego) oraz Drogi Ubocznej (ul. Sportowa) stała drewniana kapliczka. Karta Topograficzna Królestwa Polskiego wyd. 1843 K2S7+8 skala 1: 26000. Lokalizacja prawdopodobna: 50 st. 30, 24 min. 92 sek. N i 19 st. 27, 42 min. 03 sek. E.

3.Prawdopodobnie druga kapliczka drewniana stała po stronie północnej w narożniku skrzyżowania Traktu Pocztowego (ul. Pomrożycka) i Drogi Ubocznej (ul. Skarżycka). Znak topograficzny karczmy drewnianej i kapliczki drewnianej nakładają się na siebie. Pomiary do „Karty Topograficznej” wykonywane były do wybuchu Powstania Listopadowego, a mapę wykonano w odwzorowaniu pseudostożkowym równopolowym Bonne’a, stąd trudności w precyzyjnym odczycie. Lokalizacja: 50 st. 30, 36 min. 91 sek. N i 19 st. 28, 43 min. 77sek. E.

4. Na Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego wyd. 1843 r., K2S7+8 skala 1:126000, krzyż drewniany w Blanowicach u zbiegu Traktu Wielkiego Zwyczajnego (dzisiaj ul. Wyspiańskiego) i krańca kotlinki Lipie. Krzyż nie istnieje. W jego miejscu postawiono kapliczkę. To jeden z pięciu najstarszych krzyży, jakie istniały na terenie Blanowic. Zniknął z krajobrazu krzyż przy potoku Rak.

5. Krzyż po lewej stronie Traktu Wielkiego Zwyczajnego tuż przy potoku Rak, po lewej jego stronie, blisko miejsca oznaczonego na Karcie Topograficznej „Młyn do Włodowic”. Krzyż nie istnieje, stał jeszcze na początku lat trzydziestych XX wieku przy okazałej sośnie, prawdopodobnie ostatniej, jaka pozostała z dawnych lasów blanowskich. Z tej sosny wykonano krzyż drewniany w rozwidleniu ul. Przyjaźni i polnej drogi prowadzącej na Przydatki i na Stawki. Z przekazów ustnych wynika, że w okolicy krzyża wypalano w mielerzach węgiel drzewny. Można go lokalizować w przybliżeniu, 50 st. 31, 00 min. 68 st. i 19 st. 25, 53 min. 73 sek. E. Krzyż nie istnieje.

6. Krzyż przy ul. Wyspiańskiego po jej południowej stronie był drewniany. Odnotowany na mapie WIG. PAS 46-SŁUP29-G MYSZKÓW – WSCHÓD. Skala: 1:25000 z 1938 r., później metalowy, skradziony przez „złomiarzy”. Lokalizacja: 50 st. 30, 14 min. 84 sek. N i 19 st. 28, 01 min. 05sek. E. WIG. Pas 46- Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Nowy metalowy krzyż postawiono po północnej stronie ul. Wyspiańskiego. Lokalizacja: 50 st. 30, 21 min. 41 sek. N i 19 st. 27, 51 min. 28sek. E.

6a. Poprzednie miejsce, skradzionego krzyża, południowa strona ul. Wyspiańskiego, WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Lokalizacja: 50 st. 30, 14 min. 84 sek. N i 19 st. 28, 01 min. 05sek. E.
  
7. Krzyż drewniany (obecnie metalowy) znajdujący się u zbiegu ul. Przyjaźni i ul. Skarpa, nie oznaczony na Mapie Topograficznej Zawiercia ani mapach W.I.G. Lokalizacja: 50St.30, 38.min.32sek.N i 199st.28, 03.min.83sek.E

8. Krzyż drewniany, od lat siedemdziesiątych zastąpiony metalowym, stoi na wys. 405,5 m n.p.m., na Gojach. Widnieje na mapie WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941., postawiony w XIX w. (1848 – wielki głód lub 1852 – epidemia cholery, krzyż choleryczny). Ustawiany na miejscu pochowku mieszkańców Blanowic. Lokalizacja: 50st. 30, 48 min. 22sek. N i 19 st. 27, 36 min. 05 sek.
                                                                                                                                       
9. Metalowy krzyż w Wierzbiu, nieoznaczony na mapie WIG z lat 1932-41 r., oznaczony na Mapie Topograficznej Zawiercia, istniał prawdopodobnie w latach dwudziestych XX wieku. Lokalizacja: 50 st.30, 35 min. 99 sek. i 19 st. 27, 11 min. 03sek. E
  
10. Nieistniejący krzyż drewniany był dosyć wysoki ok. 3,5 do 4 m, na dole widniał wycięty napis „P. Pacan”. Obecnie prawie w tym samym miejscu stoi metalowy krzyż w rozwidleniu ul. Przyjaźni i polnej drogi prowadzącej na Przydatki i na Stawki. Pierwotnie ramiona krzyża wskazywały kierunki PN.- Pd, obecnie W-Z. Widoczny na mapie WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Lokalizacja: 50 st. 30, 42 min. 92sek. N i 19 st. 27, 05 min. 12 E.
 
11. Nieistniejący i nieodnotowany na żadnej z map krzyż drewniany stojący na ul. Chmielnej. Z przekazu ustnego wynika, że miejsce wokół krzyża było często rozkopywane. Pod krzyżem miała być zakopana powstańcza kasa z 1863 roku. Lokalizacja: 50st. 30, 33 min. 04 sek. N i 19st.27, 31 min. 04sek. E.

12. Krzyż na rondzie w Blanowicach przy ulicy Przyjaźni nie jest zaznaczony na mapie. WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Skala 1:25000, ani na cytowanej wyżej „Karcie”. Lokalizacja: 50st. 30, 42 min. 98sek. N i 10 st. min. 27,05, min. 30 sek. E.

13. Krzyż pod Pieckami, odnotowany na mapie WIG. PAS 46-SŁUP29-G Myszków – Wschód. Skala 1:25000 z 1938-1941 r., drugi krzyż za Pieckami na drodze polnej do Kromołowa, ten odnotowany na Mapie Topograficznej Zawiercia.
 
14.Na Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego wyd. 1843 r., K2S7+8 skala 1:126000, widnieje krzyż drewniany na drodze łączącej Blanowice z Kromołowem, jest on także odnotowany na mapie WIG. PAS 46-SŁUP29-G MYSZKÓW – WSCHÓD. Skala: 1:25000 w miejscu przecięcia się drogi polnej, dzisiaj ul. Zwarta. Lokalizacja: 50 st. 30, 02 min. 74sek. N i 19 st. 28, 26 min. 84 sek. E Krzyż stoi nadal, ale już metalowy.

15. Krzyż na „Szubienicy” po lewej stronie „Drogi Pocztowej”, ul. Zagrodowa na szczycie wzniesienia. WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941.Lokalizacja: 50 st.3 0, 16 min. 78sek. N i 19 st. 28, 58 min. 27sek E. Krzyż istniejący. Pewnie istniał już wcześniej, kiedy wykonywano pomiary do karty „Topograficznej Królestwa”. Tu prawdopodobnie wykonywano wyroki, być może stała tu szubienica, stąd nazwa wzniesienia (427m.n.p.m.).

16. Na „Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego” wyd. 1843 K2S7+8 skala 1:126000. Krzyż u zbiegu Drogi Pocztowej, dzisiaj ul. Pomrożycka i Drogi Ubocznej, dzisiaj ul. Przyjaźni, krzyż drewniany, obecnie metalowy. Lokalizacja: 50 st. 30, 49 min. 00 sek. N i 19 st. 28, 32 min 09 sek. E.
  
17. Kolejny krzyż drewniany na „Karcie Topograficznej”, zaznaczony tuż przed wzniesieniem na tej drodze, ul. Pomrożycka, przed Pomrożycami. Istnieje do dnia dzisiejszego. Lokalizacja. 50st. 30, 35 min.76 N i 19 st. 28, 41 min. 53 sek. E. Był i jest to krzyż graniczny na tej drodze, w tym miejscu kończył się obszar Blanowic.
 
18.Kaplica murowana, powszechnie zwana „kapliczką”, wcześniej na miejscu kapliczki stał drewniany krzyż. Najpierw wybudowano samą wieżę 1864 roku. W latach 1947-1948 dobudowano nawę. Pierwotnie przed kapliczką odbywały się nabożeństwa majowe i czerwcowe, po dobudowaniu nawy msze niedzielne. Była kapliczką, aż stała się Kościołem parafialnym w 1989 roku. Kaplica znajduje się po północnej stronie ulicy Przyjaźni, przylega północną stroną do ulicy Wygon. Lokalizacja: 50 st. 30, 42 min. 60 sek. N., i 19 st. 27, 29 min. 95 sek. E.

19. Nieistniejący drewniany krzyż stojący w rozwidleniu ul. Blanowskiej i polnej drogi prowadzącej na łąki na Zakrzewiu (na Ściegienkach, zakręt przed kościołem), usunięty w czasie II wojny światowej przez Niemców. Przeszkadzał szybowcom startującym ze wzniesienia. W szkole w Blanowicach mieściła się w czasie wojny szkoła szybowcowa, lądowisko znajdowało się na Małych Przydatkach w okolicach późniejszych magazynów warzyw i owoców nieistniejącego już dziś PGR. Lokalizacja przybliżona: 50 st. 30, 31 min. 11 sek. N., i 19 st. 26, 58 min. 80 sek. E.